چرا ایران نمی‌تواند کارشناسانش را نگه دارد؟ مهاجرت متخصصان؛ زخم پنهان بر اقتصاد ملی

زهرا ترابی؛ تحلیل بازار: در حالی که سیاست‌گذاران اقتصادی از تورم، رکود و تحریم به عنوان چالش‌های اصلی نام می‌برند ولی باید گفت یک تهدید خاموش و کمتر دیده‌شده ای که سال‌هاست آینده اقتصاد ایران را نشانه گرفته، متاسفانه مهاجرت نیروی کار متخصص است. پزشکان، مهندسان، پژوهشگران، کارآفرینان و حتی کارگران ماهر، که هر روز بیش از دیروز چمدان‌های خود را می‌بندند و به دنبال زندگی و کاری با ثبات‌تر در کشورهای دیگر می‌روند. براساس گزارش‌های غیررسمی، ایران در بین کشورهای منطقه یکی از بالاترین نرخ‌های مهاجرت نیروی تحصیل‌کرده را دارد. این موج خروج نه فقط یک پدیده اجتماعی، بلکه یک ضربه مستقیم به قلب اقتصاد کشور است.

تصور کنید پزشکی که ۱۰ سال در دانشگاه دولتی با هزینه عمومی آموزش دیده، درست زمانی که باید خدماتش را به جامعه ارائه بدهد، ایران را ترک می‌کند یا مهندسی که می‌توانست در یک کارخانه داخلی خط تولید جدیدی راه‌اندازی کند، به کشوری دیگر می‌رود و همان کار را برای رقیب ایران انجام می‌دهد. در واقع، سرمایه‌گذاری ملی روی نیروی انسانی بدون بازگشت به جامعه از کشور خارج می‌شود. برخی از اقتصاددان براین باورند که “وقتی یک مهندس یا پزشک مهاجرت می‌کند، فقط یک فرد از کشور نمی‌رود، بلکه بخشی از سرمایه ملی از دسترس خارج می‌شود. ما میلیاردها تومان برای آموزش این افراد هزینه کرده‌ایم و حالا کشور دیگری رایگان از آن استفاده می‌کند.”

مهاجرت متخصصان در برخی حوزه‌ها خلأی جدی به وجود آورده است. برای مثال، در بخش بهداشت و درمان، کمبود پزشک متخصص در برخی شهرستان‌ها به‌وضوح احساس می‌شود. در بخش فناوری اطلاعات هم بسیاری از شرکت‌ها از سختی یافتن برنامه‌نویس و نیروی حرفه‌ای گلایه دارند. این کمبود به معنای کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه برای اقتصاد است. وقتی شرکتی نتواند نیروی متخصص پیدا کند، یا باید پروژه‌اش را به تعویق بیندازد یا آن را به خارجی‌ها بسپارد که هر دو راه به زیان اقتصاد ملی تمام می‌شود.

پرسش کلیدی این است که چرا نیروی کار ماهر، آینده خود را خارج از کشور می‌بیند؟ پاسخ‌ها مختلفی که در این سوال وجود دارد، اما چند عامل در میان همه مشترک است؛

*بی‌ثباتی اقتصادی؛ تورم و نوسانات ارزی آینده شغلی را غیرقابل پیش‌بینی می‌کند.

*حقوق و دستمزد پایین؛ مقایسه درآمد متخصصان ایرانی با کشورهای همسایه نشان می‌دهد که تفاوت چشمگیری وجود دارد.

*نبود امنیت شغلی و فضای رشد؛ بسیاری از جوانان متخصص احساس می‌کنند که در ایران فرصت پیشرفت و نوآوری ندارند.

برخی از کارآفرین جوان نیز براین باورند “وقتی نمی‌توانی برای فردای کسب‌وکارت برنامه‌ریزی کنی، مهاجرت تبدیل به تنها گزینه عقلانی می‌شود.”که جای تاسف دارد و مسئولین حکومتی باید این زنگ خطر را جدی تلقی کنند.

متاسفانه باید گفت؛ تداوم این روند، آینده اقتصاد را مبهم‌تر می‌کند. از دست رفتن نیروی متخصص به معنای کاهش ظرفیت تولید ملی است. صنایع نوآور و فناوری‌محور بدون حضور نیروی ماهر رشد نمی‌کنند. این موضوع به‌ویژه در رقابت منطقه‌ای بسیار مهم است. در حالی که کشورهای همسایه برای جذب متخصصان برنامه‌ریزی می‌کنند،جای تاسف دارد که ایران در حال از دست دادن نیروهای خود است. برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر این روند ادامه یابد، ایران ممکن است در دهه‌های آینده با بحران فقدان سرمایه انسانی روبه‌رو شود؛ بحرانی که حتی از کمبود سرمایه مالی هم خطرناک‌تر است.

باید به چنین زنگ خطری چه راهکاری وجود دارد؟ کارشناسان معتقدند برای کاهش موج مهاجرت، باید سه مسیر موازی دنبال شود؛ بهبود شرایط اقتصادی داخلی؛ کنترل تورم، ثبات بازار ارز و حمایت از تولید. همچنین افزایش جذابیت بازار کار؛ اصلاح نظام حقوق و دستمزد و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار برای متخصصان و ایجاد امید اجتماعی؛ دادن فرصت مشارکت واقعی به جوانان در تصمیم‌گیری‌ها و باز کردن راه برای نوآوری.

مهاجرت نیروی کار متخصص فقط یک تصمیم فردی نیست؛ این پدیده اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر کل اقتصاد ایران دارد. ادامه این روند به معنای تضعیف زیرساخت‌های توسعه و عقب‌ماندن از رقباست. اگر سیاست‌گذاران اقتصادی به‌دنبال راه خروج از رکود و تورم هستند، نباید از این زخم پنهان غافل بمانند.